Związek rozwoju motorycznego z rozwojem poznawczym małego dziecka.
System percepcyjny i rozwój procesów poznawczych małego dziecka jest ściśle powiązany z jego systemem motorycznym. Prawidłowy rozwój ruchowy zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego i mięśniowego. Dopóki dojrzałość nie jest pełna, niemożliwe jest osiągnięcie prawidłowej sprawności psychomotorycznej. W przypadku małego dziecka (wiek niemowlęcy i poniemowlęcy) ocenie podlega właśnie jego rozwój psychomotoryczny. Znajduje to swoje potwierdzenie w teoriach m.in. J. Ayers, M. Bogdanowicz i wreszcie P. Dennisona. Według Piageta sensomotoryczna faza rozwoju poprzedza fazę konkretno-obrazową, typową dla rozwoju poznawczego dzieci w wieku przedszkolnym (3-5 lat).
Warto podkreślić, iż ruch i zmysł dotyku są jednymi z najważniejszych czynników w rozwoju małego dziecka. Dzięki ruchowi i dotykowi stymulowany jest mózg dziecka, który rejestruje, koduje wrażenia. Ruchy dziecka zależą od wzorca genetycznego oraz czynników oddziałujących na centralny system nerwowy. Istotą rozwoju psychoruchowego są zmiany, które zachodzą jednocześnie w psychice i motoryce. Mózg stymulowany jest przez dotyk i ruch. Dotyk i ruch to także pierwsze wrażenia, które odczuwa dziecko w gromadzeniu informacji o cechach otoczenia. Dzieje się tak dlatego, że obszary czuciowe mózgu jako pierwsze odbierają wrażenia zmysłowe z ciała poprzez skórę. Posiadają one także połączenia z przyległym, ruchowym obszarem kory mózgowej i razem nazywane bywają pasem czuciowo-ruchowym lub korą somatosensoryczną. W związku z tym tak ważny jest dotyk jest niezmiernie ważny w opanowaniu umiejętności sensoryczno – motorycznych. Dotykowa informacja sensoryczna jest niezbędna, aby osiągnąć mięśniową czy ruchową aktywność. Dzięki temu możliwe jest poznawanie otoczenia, ocenianie i proces uczenia się przez dziecko.
Podobne funkcje spełnia także układ propriocepcji, czyli układ czucia głębokiego. Dzięki temu układowi dziecko może utrzymać równowagę, prawidłową postawę oraz orientację w świecie zewnętrznym.
Poza dotykiem, kolejnym ważnym elementem, który od najmłodszych lat dziecka stymuluje rozwój i pracę jego mózgu jest właśnie ruch. Sytuacje i czynniki (np. środowiskowe) ograniczające naturalny ruch i aktywność małego dziecka (np. przez długotrwałe niekorzystne warunki zdrowotne uniemożliwiające w pełni korzystanie z ruchu, niewłaściwe postępowanie rodziców, długotrwałe oglądanie telewizji, zabawy przy komputerze, smartfonie) zamiast spontanicznej zabawy typowej dla małych dzieci, mogą powodować pojawienie się zakłóceń w przebiegu dynamiki rozwoju ruchowego. W następstwie tego zakłócone zostają często podstawowe czynności takie jak: widzenie, słyszenie, pamięć, koncentracja, mowa.
Charakterystyczne przejawy nieprawidłowości w rozwoju ruchowym dzieci.
Co powinno zwrócić uwagę osób dorosłych w podjęciu oddziaływań terapeutycznych, naprawczych, stymulujących?
- Dla wieku poniemowlęcego problematyczne stają się:
- zaburzenia w utrzymywaniu równowagi w różnych pozycjach;
- opóźnienie umiejętności samodzielnego chodzenia;
- tendencja do przewracania się bez kontaktu z realną przeszkodą;
- kłopoty koordynacyjne podczas wykonywania codziennych czynności samoobsługowych;
- ograniczona sprawność manualna.
- Dla wieku przedszkolnego (3, 4, 5-latki) takimi niepokojącymi objawami mogą być:
- opóźnienie w ogólnej sprawności fizycznej;
- trudności z bieganiem, jazdą na rowerze;
- zaburzenia równowagi, niezdarność;
- problemy z odtwarzaniem rytmu;
- nieprawidłowa sprawność rąk, niechęć do ich wykorzystywania;
- brak przejawów preferencji jednej ręki;
- mylenie stron i kierunków.
Propozycje aktywności ruchowych dla dzieci w wieku przedszkolnym.
Przedszkolaki powinny mieć zapewniony szeroki wachlarz zajęć ruchowych, gdyż w tym wieku kształtuje się stosunek do aktywności ruchowej, który zdecyduje o jakości późniejszego życia. W pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym ważne jest, aby wykorzystywać:
- zabawy ze śpiewem, które wpływają na kształtowanie wyczucia rytmu, wzroku i słuchu, koordynacji wzrokowo - ruchowo- przestrzennej, łączą ekspresję ruchową z zapamiętywanie sekwencji ruchów;
- gry i zabawy ruchowe, które doskonale rozwijają wszystkie ważne dla człowieka zdolności motoryczne, poza tym doskonalą umiejętności komunikacyjne i współdziałanie z zespołem;
- ćwiczenia naprzemienne wykonywane w miejscu, w pozycji stojącej - wymachy nogą do przeciwnej ręki w przód; dotykanie łokciem do przeciwnego kolana uniesionego w górę; przekładanie drobnych przedmiotów pod unoszoną nogą; podrzuty przyborów jedną ręką i chwyty drugą, podobnie z nogami, w opadzie tułowia - skrętoskłony z dotykaniem dłonią do przeciwnej stopy; przekładanie lub turlanie przyborów między nogami ,,ósemką"; w leżeniu na brzuchu - przekładanie przyborów z ręki do ręki; dotykanie zgiętą nogą w tył do przeciwnej dłoni;
- zabawy poprawiające zdolność reakcji na sygnały dźwiękowe, wzrokowe;
- zabawy manipulacyjne, doskonalące możliwości manualne dziecka;
- ćwiczenia równoważne, np.: chodzenie po wyznaczonej linii, po ławeczce;
- ćwiczenia skoczne, np.: skoki na skakance, gra w klasy, podskoki naprzemienne w miejscu, np.: z dotykaniem kolanem do przeciwnego łokcia, ze skrętem bioder obunóż, rozwijające koordynację ruchową.
Popularne metody wspomagające rozwój psychoruchowy dziecka.
Obecnie propozycja pracy i wspomagania rozwoju psychomotorycznego dziecka z trudnościami rozwojowymi jest szeroka. Do najpopularniejszych metod, które można stosować w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym, należą m.in:
Kinezjologia Edukacyjna Paula Dennisona, inaczej nazwana ,,Gimnastyką mózgu". Harmonijna współpraca obu półkul mózgowych ma gwarantować dziecku łatwość przyswajania wiedzy i umiejętności. Proponuje ona proste ćwiczenia, które prowadzą do zintegrowanej pracy umysłu. Podzielone są na następujące grupy: ćwiczenia wyciszające (relaksacyjne), na przekroczenie linii środka, wydłużające i koncentrujące, energetyzujące, pogłębiające.
Przykładowe ćwiczenia:
- Ruchy naprzemienne na leżąco:
- u dzieci leżących delikatnie chwytamy prawą rączkę dziecka i kierujemy do lewej nóżki, kolana i na odwrót, starszaki mogą leżeć, uginając kolana i przenosząc je z lewej strony na prawą (kołyska);
- zabawa chodzenie po kamieniach – dziecko chodzi po ułożonych na ziemi „kamieniach” (mogą to być kwadraty; 10 czerwonych i 10 czarnych, lewą noga po czarnych, prawa po czerwonych);
- Ćwiczenia przekraczające linię środka ciała:
Dziecko siedzi w nogach dorosłego lub samodzielnie, do ułożonej zabawki po lewej stronie
Kieruje się rękę dziecka lub jeśli potrafi samodzielnie uchwycić przedmiot prowokuje się je do schwytania zabawki. Następnie przekłada się zabawkę na drugą stronę.
- Wodzenie oczami:
Wodzenie oczami może odbywać się po linii poziomej, pionowej, po owalu.
- Leniwa ósemka:
Można ją kreślić na ciele dziecka; na brzuszku, plecach, nogach, prosić o samodzielne kreślenie leniwych ósemek na kartce, w powietrzu, dzieci mogą malować ją palcami lub całymi dłońmi na kartce, piasku, mące itp.
- Rysowanie oburącz:
Dzieci młodsze – chwytamy rączki dziecka i kreślimy w powietrzu różne wzory (jedna i druga rączka to samo) mogą to być „esy-floresy” ale także chmurki, słoneczko itd. Dzieci starsze robią to samodzielnie na dużych powierzchniach.
- Słoń:
Dziecko staje w lekkim rozkroku, przykłada prawe ucho do prawego ramienia i prawą rączką rysuje ogromne uszy słonia uginając przy tym nogi w kolanach. Następnie zmieniamy stronę. Możemy przy tym śpiewać piosenkę tematyczną o słoniach.
- Punkty pozytywne:
Przykładamy do czoła dziecka (nad oczami, w połowie odległości pomiędzy linią włosów a brwiami) dwa palce obu dłoni i trzymamy przez chwilkę (możemy poczuć lekkie pulsowanie).
- Ziewanie energetyczne:
Można wykonywać dziecku masaż stawu żuchwowego, starsze dzieci mogą głośno ziewać.
- Kapturek myśliciela:
Masujemy delikatnie palcami brzegi małżowiny usznej zaczynając od góry i kończymy na dolnych płatkach.
Masujemy jednocześnie oboje uszu powtarzając to 3-5 razy. Ćwiczenie to poprawia percepcje słuchową a także odruch ustalenia głowy.
Metoda Dobrego Startu M. Bogdanowicz. Pozwala w drodze obserwacji zachowania dziecka, analizy trudności występujących podczas wykonywania ćwiczeń fizycznych oraz popełnianych błędów, wnioskować o opóźnieniu rozwoju danej funkcji, zakresie zaburzeń, a także postępach czynionych przez dziecko dzięki uczestnictwu w ćwiczeniach ruchowych. Ćwiczenia ruchowe, ruchowo - słuchowe i ruchowo - słuchowo - wzrokowe angażują wszystkie zmysły człowieka. Wstępem do zajęć właściwych są ćwiczenia orientacyjno - porządkowe, po których można zaproponować zajęcia wprowadzające, czyli słuchanie piosenki towarzyszącej wszystkim ćwiczeniom podczas tych zajęć. W czasie zajęć właściwych należy skupić się na ćwiczeniach ruchowych, to one kształtują najpierw motorykę dużą a następnie precyzję ruchów i orientację w schemacie ciała i przestrzeni. Następnie przechodzimy do ćwiczeń ruchowych, które wykonywane są przez dziecko w rytm muzyki, ale w pozycji siedzącej z wykorzystaniem ,,wałeczka" z piaskiem, który służy do ściśle określonych ćwiczeń. Ostatnim elementem są ćwiczenia ruchowe przy muzyce polegające na odtwarzaniu ciałem wzorów graficznych według określonego schematu.
Gimnastyka twórcza Rudolfa Labana. W gimnastyce tej operuje się zadaniami ruchowymi otwartymi i zamkniętymi, opowieścią ruchową, ruchem zabawowo-naśladowczym, inscenizacją, improwizacją ruchową, pantomimą, ćwiczeniami muzyczno- tanecznymi.
Przykładowe ćwiczenia:
- dotykanie jedną częścią ciała do drugiej;
- różne rodzaje poruszania się;
- ruch z towarzyszeniem muzyki;
- naśladowanie ruchów zwierząt;
- naśladowanie ruchów środków transportu;
- chód i bieg wg podanego rytmu;
- w siadzie odsuwanie jak najdalej woreczka, piłki, klocka od siebie, a następnie przysuwanie do siebie;
- w dowolnej pozycji sięganie jak najdalej głową, rękami, nogami;
- swobodny taniec, popis baletnic.
Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Odnosi się do wykorzystywania ruchu jako narzędzia wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii występujących zaburzeń. Wyróżnia się trzy podstawowe założenia metody: świadomość własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomość przestrzeni i działania w niej, dzielenia przestrzeni z innymi. W pierwszym założeniu chodzi o poznanie i czucie samego siebie stojąc, siedząc, czy leżąc w różnych pozycjach na brzuchu, na plecach, wyczuwanie rąk, nóg, twarzy oraz własnej siły. Ćwiczenia w parach i w grupach dają możliwość współuczestniczenia z innymi ćwiczącymi w przestrzeni.
Przykłady ćwiczeń:
- służące wyczuwaniu własnego ciała: leżenie na plecach, na brzuchu, ślizganie się w kółko na brzuchu, na plecach, kręcenie się w kółko na pośladkach, czołganie się;
- służące wyczuwaniu rąk i nóg: podciąganie kolan do siadu skulonego, pchanie kolan do siadu prostego, maszerowanie i bieganie, podnoszenie wysoko kolan, chodzenie na sztywnych nogach, na "gumowych nogach";
- wyczuwanie nóg: dotykanie palcami stóp podłogi, uderzanie o podłogę piętami, uderzanie o podłogę całą stopą;
- wyczuwanie łokci: dotykanie łokciami kolan, dotykanie łokciami kolan naprzemiennie;
- wyczuwanie twarzy: wytrzeszczanie i mrużenie oczu, robienie zabawnych min.;
- wyczuwanie całego ciała: leżenie na plecach, turlanie się, leżenie z rękami wzdłuż ciała (napinanie i rozluźnianie mięśni).
Metoda symboli dźwiękowych. Podkład muzyczny jest tu czynnikiem wyzwalającym aktywność dziecka, a odpowiedni dobór ćwiczeń pozwala na aktywizację rozwoju psychicznego i ruchowego.
Ćwiczenia:
Ekspresja ruchowa: celem tej grupy ćwiczeń jest ogólne motoryczne pobudzanie, niwelowanie napięcia emocjonalnego, kształcenie orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni, koncentracja uwagi, kontroli ruchu (ekspresja kontrolowana), ograniczanie zbędnych ruchów dzieci, uporządkować ich ruchów za pomocą rytmu. Wprowadzany jest rytmiczny marsz, którego rytm może być odtwarzany dowolną formą ruchu, jak klaskanie, tupanie, przy użyciu instrumentów perkusyjnych.
Interpretacja plastyczna utworów muzycznych: ćwiczenia wyobraźni dziecka, rozwijanie wrażliwości estetycznej oraz odreagowywanie konfliktów.
Poznawanie i operowanie symbolami dźwiękowymi: ćwiczenia służą stymulacji rozwoju umysłowego dzieci, przyczyniają się również do rozwijania procesów percepcyjnych. Ważne jest tu wprowadzanie następujących dźwięków: wysoki-niski, długi-krótki, głośny-cichy i przyporządkowanych im pewnych, umownych znaków graficznych, co stwarza możliwość stosowania różnorodnych ćwiczeń polegających na różnicowaniu dźwięków i dobieraniu odpowiednich symboli-znaków do danego dźwięku lub serii dźwięków.
Zabawy słowno-muzyczno-ruchowe: ćwiczenia rozwijające mowę dziecka i jego zdolność do słuchania, mówienia i widzenia. Proste ćwiczenia ortofoniczne i proste utwory wierszowane (przećwiczenia słuchu fonematycznego) oraz bajki ilustrowane muzycznie
Integracja sensoryczna (Jean Ayres) odwołuje się do wczesnych etapów rozwoju neurofizjologicznego dziecka, kiedy kształtują się układy zmysłów. Ich prawidłowy przebieg jest gwarantem dobrego samopoczucia, zachowania i uczenia się, bez zaburzeń i dysfunkcji. Właściwa integracja zmysłów jest podstawą uczenia się. Aby ją uzyskać, zaleca się stosowanie ćwiczeń angażujących całe ciało, w szczególności zmysły równowagi i dotyku, ale także wzroku i słuchu. Integracja sensoryczna wpływa na organizm dziecka poprzez zabawę, np.: toczenie po podłodze lub na wałku, huśtanie na hamaku, ćwiczenia na dużej piłce. To tylko niektóre zadania ruchowe, które służą pobudzaniu mózgu i całego układu nerwowego, co można wykorzystać w zamierzonym działaniu i procesach uczenia się.
Wspomaganie rozwoju poznawczego.
We wspomaganiu rozwoju poznawczego u dziecka w wieku przedszkolnym w zakresie rozumowania, kształtowania procesów intelektualnych trzeba zwrócić uwagę na następujące aspekty.
- Wspomaganie dziecka w tworzeniu własnego Ja a także poznawania otoczenia, w którym ono żyje: np. u 3-latka będą to zabawy w nazywanie części ciała, wskazywanie, rozpoznawanie sylwetki w lustrze, pojedynek na miny w lustrze, następnie poznawanie imienia, nazwiska, adresu, konstruowanie wizerunków ludzi i zwierząt (Co do czego pasuje?), kształtowanie orientacji przestrzennej (np. zabawa rzuć woreczkiem, która pomaga w opanowywaniu określeń w przód, do przodu, do tyłu, w górę, z boku, tworzenie torów przeszkód, zabawa: gdzie to powinno być?). W przypadku 4-, 5-latków kształtowanie własnego punktu widzenia, oznaczanie prawej, lewej strony ciała, poszukiwanie przedmiotów według instrukcji.
- Wspomaganie dziecka w rozwijaniu sprawności i koordynacji wzrokowo-ruchowej: mogą to być ćwiczenia związane z pokonywaniem bardziej złożonych torów przeszkód usprawniające także koncentrację dziecka; naśladowanie zwierząt, ptaków w połączeniu z ruchem, przenoszenie elementów z miejsca na miejsce, lepienie elementów, nawlekanie korali, rysowanie kresek, koła, pierwsze portrety ważnych osób, dorysowywanie postaci ważnych elementów w wizerunku, następnie podejmowanie prób samodzielnego wykonywania postaci.
- Wspomaganie rozwoju intelektu dziecka w tym rozwoju zdolności do wychwytywania regularności, analizy i syntezy: ważne są konstrukcje z użyciem klocków (budujemy wieżę, bramę, garaż, ulice); składanie prostych elementów w obrazek, następnie zabawa w słuchaj i dokończ, zabawa słowna: Co kupiła mama? W co się ubrać?
- Pomoc w nabywaniu umiejętności liczenia: liczenie w szeregu lub rzędzie, sygnał: Popatrz, jak ja liczę, policz, ile jest tu - oswajanie z terminami matematycznymi; zabawa w „Daj każdemu po jednym, dwa…”, zabawa w kupowanie, liczenie palców. Dla starszaków: liczenie i ustalanie policzonych obiektów, porównywanie liczebności dwóch zbiorów, ustalanie wyniku dodawania i odejmowania, liczenie na patyczkach, kamykach itp., poznawanie relacji krótsze-dłuższe.
- Pomoc w nabywaniu umiejętności rozróżniania i nazywania kolorów: zaczyna się od omawiania przedmiotów w danym kolorze, najpierw ocena kolorów podstawowych i utrwalanie ich, następnie odcieni; zabawa w budowanie kolorowych wież z klocków, mieszanie farb i obserwowanie jak zmieniają się kolory itp.
- Wspomaganie rozwoju myślenia przyczynowo-skutkowego, rozwoju zdolności do klasyfikowania: np. poznawanie zmian (dodać cukru - jest słodkie…), dostrzeganie i nazywanie kontrastów (np. ciemno-jasno, ciepło-zimno, głośno-cicho, szybko-wolno, np. naśladowanie kropli deszczu), układanie prostych historyjek 3, 4-elementowych z wykorzystaniem postaci zabawek. U 4-, 5-latków zajęcia polegające na powodowaniu zmian odwracalnych i nieodwracalnych, przewidywanie skutków w różnych sytuacjach życiowych, omawianie konsekwencji zachowań, np. zabawy tematyczne w planowanie i urządzanie przyjęcia dla lalek, planowanie wyprawy do piaskownicy; eksperymenty z farbą, nożyczkami, klejem na kartce; dobieranie kostek domina, tworzenie sensownych kolekcji w dobierance obrazkowej (rzeczy do ubrania, zwierzęta mieszkające w ….).
- Wspomaganie rozwoju mowy - ważnego składnika uczenia się i kształtowania dziecięcej świadomości: rozmowy, opowiadanie, prowokowanie dziecka pytaniami: Co to?, Co widzisz? Stopniowanie złożoności wypowiedzi dziecka.
Rozwój dziecka wymaga wspierania, stymulowania i ukierunkowywania, wspomagania ze strony dorosłych niezależnie od rytmu i tempa rozwoju poszczególnych sfer. Wspomaganie nabiera szczególnego znaczenia w przypadku dziecka zagrożonego niepełnosprawnością, wykazującego nieprawidłowości w przebiegu rozwoju, wówczas dobór metod i form pracy z nim i rodziną wymaga szczególnie indywidualnego rozpatrzenia i zaprogramowania pracy terapeutycznej.
